Janusz Korczak – Pamiętnik i inne pisma z getta ~ Książka przyjacielem

Tytuł:Pamiętnik i inne pisma z getta

Autor: Janusz Korczak
ISBN: 978-83-7747-747-2
Wydawnictwo: W.A.B. - dziękuję!
Rok wydania: 2012
Liczba stron: 304

Wyjątkowy to pamiętnik. Wyjątkowy, bo opisujący życie osoby nieprzeciętnej, postaci z krwi i kości, która po dziś dzień fascynuje i która wciąż na nowo jest odkrywana. Rok 2012, nazwany rokiem Korczakowskim, pełni funkcję dwojaką: przypomnienie sylwetki Starego Doktora, ale też ponowne szerzenie jego myśli pedagogicznej, w której priorytetem staje się dziecko i jego potrzeby, dziecko traktowane podmiotowo. W związku z obchodami tego roku, na rynku co rusza pojawiają się kolejne publikacje przybliżające tę znaną postać i jego działalność. Jednym z ważniejszych, moim zdaniem, świadectw tego czasu jest Pamiętnik i inne pisma z getta, przybliżający postać autora w sposób najdoskonalszy z możliwych, bo za sprawą jego własnych słów, a nie sztucznie wytwarzanych biografii.
Nazwać książkę tę jedynie memuarem, to mało. Tak naprawdę bowiem jest to nośnik ideologii i światopoglądu Korczaka, przedstawiony w sposób dość zawoalowany nawet dla samego twórcy. W niczym nie przypomina od pamiętników typowych, zawiera raczej strzępki informacji wyrwanych z kontekstu, których zrozumienie i osadzenie w konkretnej rzeczywistości umożliwiają doskonałe i obfite przypisy oraz przynajmniej minimalna znajomość biografii autora. To summa życia człowieka niezwykłego, pełnego pasji, zaangażowania i zmierzającego wprost ku wymierzonym celom, na przekór powszechnego uwikłania w politykę i sprawę eksterminacji. Chaos myśli, szczątkowe informacje, „dziecięce” i niecierpliwe przeskakiwanie z tematu na temat, to wyróżniki stylu Korczaka, a jednocześnie elementy, które w dużym stopniu utrudniają pierwszą lekturę publikacji.

Po pierwszej części Pamiętnika, sam Korczak z rozbrajającą i dojmującą szczerością zamieszcza taki oto komentarz:

Przeczytałem. Z trudem zrozumiałem. A czytelnik? Nie dziw, że pamiętnik niezrozumiały dla czytelnika. – Czyż można rozumieć cudze wspomnienia, obce życie. Zdaje się, że ja bez trudu winienem wiedzieć, co piszę. Ba. Czy można rozumieć własne wspomnienia?[1]

Z tym odautorskim wskazaniem, wchodzimy tutaj na grunt niezwykle delikatny. Problem wspomnień, które są na tyle bolesne, że przystoi o nich mówić jedynie ze ściśniętym gardłem; wspomnień tak brutalnych, ze następuje ich wyparcie albo też – heroiczna próba zrozumienia własnej i cudzej, niezwykle smutnej i wypełnionej bezbrzeżnym cierpieniem przeszłości. W tekstach będących summą wydarzeń wojennych nie brakuje tego typu refleksji, z których płynie jeden, niezmienny wniosek: nie jesteśmy w stanie zrozumieć innych, bo nie jesteśmy w stanie zrozumieć nawet samych siebie – swoich decyzji, swojej sytuacji, swojego położenia. Przebywanie w getcie, będące przejawem ewidentnego rasizmu, tak mocno dającego się we znaki w czasie II wojny światowej, to cierpienie niezawinione, niezależne od poszkodowanych. Determinizm, społeczne przyzwolenie na zło, odwieczne pytanie unde malum? – te pojęcia przychodzą na myśl podczas głębszego zastanowienia się nad kwestią żydowską w początkach XX wieku i to one, po raz kolejny, wypływają w czasie lektury książki Korczaka, książki spisywanej od roku 1942, już podczas jego pobytu w getcie warszawskim, gdzie w dalszym ciągu, z niezachwianą wiarą i oddaniem, starał się wspierać dzieci z Domu Sierot, który założył wraz z wspomnianą wielokrotnie na kartach te publikacji Stefanią Wilczyńską, a który za cel stawiał sobie uzyskanie wśród dzieci postaw pożądanych, za sprawą tworzenia sytuacji, które miały ułatwić im zmianę swojego dotychczasowego zachowania. Korczak nie stawia pytań o sens wojny i cierpienia wprost. Raczej zamieszcza je między wierszami, między własnymi obserwacjami, uwagami, nieraz bardzo dosadnymi. Nie jest wyrazicielem ogólników, częściej każe się domyślać, zastanawiać, doszukiwać w innych źródłach.

Myśl pedagogiczna Korczaka, wielkiej osobistości, przewija się raz za razem na każdej ze stronic. Wydawać by się mogło, że często podświadomie, autor dawał wyraz swoim przekonaniom, wplatając je w ciąg wspomnień, które w żaden sposób nie mogą oficjalnie uchodzić za wyrazicieli jego ideologii..

Pamiętnik, to świadectwo Holocaustu, świadectwo Zagłady, świadectwo warunków życia w getcie już w końcówce jego istnienia, przed ostateczną likwidacją. Książka ta, choć stanowi niezwykłą summę, daleka jest od typowych wspomnień tamtego okresu. Forma pamiętnika urywanego, zdań niepełnych, sprawiających momentami wrażenie pisanych w pośpiechu, sprawia, że książka ta robi jeszcze bardziej piorunujące wrażenie.
Nie sposób podczas lektury, uciec od atmosfery posępności, dojmującego smutku, szerzącej się niesprawiedliwości, okrucieństwa i dehumanizacji. Odczłowieczenie przejawiające się w karygodnym traktowaniu dzieci, odmawianiu im dostępu do lekarstw, to tylko wierzchołek góry lodowej, to jedno z wielu zachowań będących w owych czasach na porządku dziennym. Stanowiły one rzeczywistość, której nikt nie potrafił się sprzeciwić. Stary Doktor w swojej relacji sprawia wrażenie osoby odciętej od wojny jako takiej. Bardziej interesowały go sprawy Domu Sierot, w które zaangażowany był bez reszty, w swym surowym przekazie nie zdarza mu się wcale odwoływać do tego, co być może działo się za murami getta. Interesowało go „tu i teraz”, niesprawiedliwość miejsca, w które został sztucznie wtłoczony.

Książce tej niezwykle pomagają dodatki ilustracyjne, jakimi są reprinty dokumentów, kopie zapisków na maszynie, fragmenty listów, plan getta oraz szereg fotografii. Wszystko czarno-białe, surowe, podkreślające rangę tego dokumentu, jakim niewątpliwie stał się Korczakowski memuar. Prócz relacji pamiętnikarskiej, znajdziemy w publikacji tej również „inne pisma z getta”, którymi są listy, sprawozdania, luźne przemyślenia, podania. Choć w dużej mierze są to teksty użytkowe, nie brak w nich także charakterystycznej dla Korczaka pisarskiej formy.

Każdy dzień, nie tylko wczorajszy, to książka – to gruby zeszyt, rozdział, który starczy na lata.[2]

Korczak, w publikacji tej jawi się jako zwykły-niezwykły człowiek, walczący o godne warunki dla sierot, staczający codzienną małą wojnę o byt, obdarty jest jednak z patetyczności. Jego działania wydają się jak najbardziej naturalne, odruchowe i konieczne. Nie jest superbohaterem, lecz człowiekiem z krwi i kości, którego również dopaść może bezradność, niemożność działania, poczucie „związanych rąk”, zmęczenie, ale na szczęście nigdy nie rezygnacja. Co fascynuje, to fakt, że w tak trudnych, brutalnych warunkach, Starego Doktora wciąż stać na swoistą afirmację życia, na bardzo ciepłe spojrzenie na świat, wciąż zdolny jest do budowania zdań aforystycznych i uniwersalnych, przepełnionych mądrością:

Żołądek jest głodny, jeżeli mu nie dać pokarmu, jeżeli jest pusty i nie ma w nim jedzenia – a serce jest głodne i smutne, i pełne tęsknoty, jeśli nie ma w nim miłości.[3]

Smutne i piorunujące jest zakończenie pamiętnika. Ostatnie słowa Korczaka, to na pozór błahe zwroty:

Podlewam kwiaty. Moja łysina w oknie - taki dobry cel? Ma karabin. - Dlaczego stoi i patrzy spokojnie?[4]

Trywialność ta w zestawieniu z brutalną rzeczywistością, to ostatni przekaz Starego Doktora. Kolejnego dnia po ich zapisaniu, zmierzał już wraz ze swoimi podopiecznym na Umschplatz. Finał znamy wszyscy.